РАЗДЗЕЛ III

БРАТЭРСТВА, ЭКАНАМІЧНАЕ РАЗВІЦЦЁ I ГРАМАДЗЯНСКАЯ СУПОЛЬНАСЦЬ

34. Любоў у праўдзе ставіць чалавека перад цудоўным адчуваннем дару. Бескарыслівасць прысутнічае ў яго жыцці ў розных формах, якія часта не прызнаюцца з выключна вытворчага i ўтылітарнага бачання жыцця. Чалавечая істота была створана для дару, які яе выражае i выяўляе яе трансцэндэнтны характар. Часам сучасны чалавек памылкова думае, што з’яўляецца адзінай прычынай самога сябе, свайго жыцця i грамадства. Гэтае меркаванне з’яўляецца наступствам эгаістычнай замкнёнасці ў сабе, якая выводзіцца – кажучы моваю веры – з першароднага граху. Мудрасць Касцёла заўсёды прапаноўвала падтрымліваць усведамленне першароднага граху таксама ў інтэрпрэтацыі грамадскіх з’яў i ў будаванні грамадства: «Забыццё таго, што чалавек мае параненую натуру, схільную да зла, з’яўляецца прычынай вялікіх памылак у выхаванні, палітыцы, грамадскай дзейнасці i ў звычаях»85 . Да сфер, у якіх выяўляюцца згубныя вынікі граху, далучылася ўжо з даўняга часу эканоміка. Маем бачны доказ гэтага таксама ў наш час. Перакананасць чалавека ў тым, што ён самадастатковы i можа ліквідаваць зло, якое існуе ў гісторыі, толькі дзякуючы сваім дзеянням, прывяло яго да атаясамлівання шчасця і збаўлення з неад’емнымі формамі матэрыяльнага дабрабыту i грамадскага дзеяння. Нарэшце, перакананасць у неабходнасці аўтаноміі эканомікі, якая не павінна зведваць «уплываў» маральнага характару, прывяла чалавека да злоўжывання эканамічнымі інструментамі нават знішчальным чынам. У больш доўгай перспектыве гэтая перакананасць прывяла да эканамічных, грамадскіх i палітычных сістэм, якія патапталі свабоду асобы i грамадскіх груп i якія менавіта з гэтай прычыны не былі ў стане гарантаваць абяцаную справядлівасць. Гэтак, як я сцвердзіў у сваёй энцыкліцы Spe salvi, гісторыя пазбаўляецца хрысціянскай надзеі86 , якая з’яўляецца магутным рэсурсам грамадскіх магчымасцяў у служэнні інтэгральнаму чалавечаму развіццю, якога трэба шукаць у свабодзе i справядлівасці. Надзея дадае адвагу розуму i адорвае яго сілай у кіраванні воляй87 . Надзея ўжо прысутнічае ў веры, больш за тое, вера абуджае яе. Любоў у праўдзе жывіцца ёй і адначасова яе паказвае. Будучы абсалютна бескарыслівым Божым дарам, надзея ўваходзіць у нашае жыцё як штосьці, што нам не належыць, пераўзыходзячы ўсялякі закон справядлівасці. Дар па сваёй сутнасці выходзіць па-за заслугу; яго правілам з’яўляецца празмернасць. Ён нас апярэджвае ў нашай душы як знак прысутнасці Бога ў нас i Яго чаканняў адносна нас. Як навучае св. Аўгустын88 , праўда, якая ў аднолькавай ступені з любоўю з’яўляецца дарам, большая за нас. Таксама нашая ўласная праўда, праўда нашага асабістага сумлення ў першую чаргу нам дадзена. Канешне, у кожным пазнаўчым працэсе праўда не з’яўляецца нашым творам, але мы заўсёды яе шукаем ці, дакладней, прымаем яе. Яна, падобна як любоў, «нараджаецца не ў думках і волі чалавека, але (…) пэўным чынам навязваецца яму»89 .

Як дар, які мы ўсе атрымалі, любоў у праўдзе з’яўляецца сілай, якая стварае супольнасць, яднае людзей такім чынам, што знікаюць бар’еры і межы. Супольнасць людзей можа быць устаноўлена намі, але ніколі выключна нашымі сіламі яна не стане ў поўні братэрскай супольнасцю i не пераўзыдзе ўсялякія межы, каб стаць супольнасцю сапраўды універсальнай: еднасць чалавечага роду, братняя еднасць па-над усялякімі падзеламі нараджаецца дзякуючы закліку праз слова Бога-Любові. Займаючыся гэтай важнай справай мы павінны, з аднаго боку, ясна сказаць, што логіка дару не выключае справядлівасці i не ставіцца поруч з ёй у наступным моманце або знутры, a з другога боку, што эканамічнае, грамадскае і палітычнае развіццё, калі хоча быць сапраўды чалавечым, павінна ўлічваць прынцып бескарыслівасці як выраз братэрства.

35. Калі існуе ўзаемны i паўсюдны давер, рынак з’яўляецца эканамічнай інстытуцыяй, якая дазваляе сустрэцца асобам як эканамічным суб’ектам, якія карыстаюцца кантрактам як нормаю іх адносінаў i якія здзяйсняюць абмен дабротамі i паслугамі паміж сабою, каб задаволіць свае патрэбы і жаданні. Рынак падпарадкоўваецца прынцыпам гэтак званай камутатыўнай справядлівасці, якая рэгулюе менавіта адносіны давання і атрымлівання паміж парытэтнымі суб’ектамі. Аднак сацыяльнае вучэнне Касцёла заўсёды падкрэслівала важную ролю справядлівасці размеркавання, а таксама грамадскай справядлівасці для самой рынкавай эканомікі, не толькі з увагі на ўключэнне ў больш шырокі грамадскі і палітычны кантэкст, але таксама з увагі на спляценне адносінаў, у якіх рэалізуецца. Рынак, кіруючыся толькі прынцыпам эквівалентнасці замяняемых дабротаў, не можа прывесці да грамадскай еднасці, якой зрэшты патрабуе для добрага функцыянавання. Без унутраных форм салідарнасці i ўзаемнага даверу рынак не можа выканаць сваёй эканамічнай функцыі. Сёння не хапае гэтага даверу, a страта даверу з’яўляецца сур’ёзнай стратай.

Павел VI слушна падкрэсліваў у Populorum progressio тое, што сама эканамічная сістэма мела б карысць з паўсюднага выкарыстання справядлівасьці, бо першымі, хто скарыстаў бы з развіцця бедных краін, былі б багатыя краіны90 . На думку Папы не маецца на ўвазе толькі выпраўленне парушэнняў праз дапамогу. Бедныя не павінны лічыцца «цяжарам»91 , але таксама багаццем са сцісла эканамічнага пункуту гледжання. Аднак, трэба лічыць памылковым погляд тых, хто лічыць, што эканоміка рынку структурна патрабуе пэўнай ступені беднасці i недаразвіцця дзеля лепшага функцыянавання. Рынак зацікаўлены ў распаўсюджванні эмансіпацыі, але каб сапраўды гэтага дасягнуць, ён не можа разлічваць толькі на сябе, бо не ў стане стварыць таго, што пераўзыходзіць яго магчымасці. Павінен чэрпаць маральную энэргію ад іншых суб’ектаў, здольных яе нарадзіць.

36. Эканамічная дзейнасць не можа вырашыць усіх грамадскіх праблем звычайным пашырэннем рынкавай логікі. Яе мэта – дасягнуць агульнага дабра, аб якім павінна клапаціцца таксама і перадусім палітычная супольнасць. Таму трэба мець на ўвазе, што прычынай сур’ёзнага недахопу раўнавагі з’яўляецца аддзяленне эканамічнай дзейнасці, якая павінна была б толькі ствараць багацці, ад палітычнай дзейнасці, якая павінна была б імкнуцца да справядлівасці праз пераразмеркаванне дабротаў.

Касцёл заўсёды лічыў, што эканамічная дзейнасць не можа лічыцца антыграмадскай. Рынак сам па сабе не павінен быць месцам насілля мацнейшага над слабым. Грамадства не павінна бараніцца ад рынку, быццам бы яго развіццё вядзе ipso facto да знішчэння сапраўдных чалавечых адносінаў. Гэта, безумоўна, праўда, што рынак можа мець негатыўную скіраванасць, але не таму, што такая яго прырода, а таму, што нейкая ідэалогія можа надаць яму іншы напрамак. Нельга забываць, што рынак не існуе у чыстым выглядзе. Ён набывае форму ад культурных канфігурацый, якія вызначаюць яго спецыфіку i скіраванасць. Канешне, эканоміка і фінансы як прылады могуць дрэнна выкарыстоўвацца, калі той, хто імі карыстаецца, мае толькі эгаістычныя намеры. Такім чынам, можна перамяніць добрыя самі па сабе прылады ў шкодныя. І выклікае гэтыя наступствы зацемнены чалавечы розум, a не сама прылада. Таму не прылада павінна быць паклікана да адказнасці, але чалавек, яго маральнае сумленне, а таксама яго асабістая і грамадская адказнасць.

Сацыяльнае вучэнне Касцёла лічыць, што сапраўды чалавечыя адносіны, сяброўства i сацыяльны інстынкт, салідарнасць i ўзаемнасць могуць існаваць таксама ў межах эканамічнай дзейнасці, a не толькі па-за ёй або «пасля» яе. Эканамічная сфера не з’яўляецца ні этычна нейтральнай, ні па сваёй сутнасці нечалавечай i антыграмадскай. Яна належыць да дзейнасці чалавека, i менавіта таму, што з’яўляецца чалавечай, павінна быць этычна структурызаванай i інстытуалізаванай.

Нашым вялікім заданнем, якое з’явілася адносна праблематыкі развіцця ў час глабалізацыі i стала яшчэ больш пільным з прычыны эканамічна-фінансавага крызісу, стала сведчанне, як у сферы думкі, так і паводзінаў, што не толькі нельга занядбоўваць або аслабляць традыцыйныя прынцыпы грамадскай этыкі, такія як яснасць, сумленнасць i адказнасць, але і тое, што ў рынкавых адносінах прынцып бескарыслівасьці і логіка дару як выраз братэрства могуць і павінны знайсці месца ў рамках звычайнай эканамічнай дзейнасці. Гэта патрабаванні чалавека ў дадзены час, a таксама патрабаванні самой эканамічнай слушнасці. Маюцца на ўвазе патрабаванні любові i праўды.

37. Сацыяльнае вучэнне Касцёла заўсёды падтрымлівала тое, што справядлівасць датычыць усіх этапаў эканамічнай дзейнасці, бо заўсёды датычыць чалавека і яго патрэбаў. Здабыча рэсурсаў, фінансаванне, вытворчасць, спажыванне i ўсе астатнія фазы эканамічнага цыкла непазбежна маюць маральныя наступствы. Таму кожнае эканамічнае рашэнне мае вынік маральнага характару. Гэта знаходзіць пацвярджэнне ў грамадскіх навуках, а таксама ў тэндэнцыях сучаснай эканомікі. Магчыма калісьці можна было ўявіць, што багацці створыць спачатку эканоміка, каб затым палітыка занялася іх размеркаваннем. Сёння ўсё гэта становіцца больш складаным, улічваючы тое, што эканамічная дзейнасць не абмяжоўваецца тэрытарыяльнымі межамі, у той час як улада ўрадаў надалей застаецца пераважна мясцовай. Таму каноны справядлівасці павінны захоўвацца з самага пачатку эканамічнага працэсу, а не пасля ўсяго або ўскосна. Трэба таксама, каб на рынку адкрыліся перспектывы для эканамічнай дзейнасці суб’ектаў, якія свабодна арганізоўваюць сваю дзейнасць у святле прынцыпаў, адрозных ад чыстага прыбытку, не адмаўляючыся з гэтай прычыны ад стварэння эканамічнай вартасці. Шматлікія формы эканомікі, якія маюць пачатак у рэлігійных і свецкіх ініцыятывах, паказваюць, што гэта канкрэтна магчыма.

У эпоху глабалізацыі эканоміка падлягае ўплывам канкурэнтных мадэляў, звязаных з вельмі рознымі паміж сабою культурамі. Эканамічна-прадпрымальніцкія паводзіны, якія з гэтага вынікаюць, пераважна супадаюць са справядлівасцю размеркавання. Эканамічнае жыццё несумненна патрабуе кантракту, каб рэгуляваць адносіны абмену паміж раўназначнымі каштоўнасцямі. Але патрабуе і справядлівых законаў, а таксама форм падзелу даходаў, якім кіруе палітыка, і спраў, якія адзначаюцца духам дару. Глабалізаваная эканоміка, здаецца, аддае перавагу першай логіцы – логіцы кантрактнага абмену, але непасрэдна або апасродкавана паказвае, што патрабуе таксама дзвюх іншых логік – палітычнай логікі, а таксама логікі дару без кампенсацыі.

38. Мой папярэднік Ян Павел II зазначаў гэтую праблему, калі ў Centesimus annus падкрэсліваў неабходнасць сістэмы, якая ахоплівае тры суб’екты: рынак, дзяржаву і грамадзянскую супольнасць92 . Грамадзянскую супольнасць ён ідэнтыфікаваў як найбольш адпаведнае асяроддзе эканомікі бескарыслівасці і братэрства, але не меў намеру адмаўляць у гэтым іншым двум асяроддзям. Сёння можам сказаць, што эканамічнае жыццё трэба разумець як рэчаіснасць у шматлікіх вымярэннях: ва ўсіх у рознай ступені i адмысловым чынам павінен прысутнічаць аспект узаемнага братэрства. У эпоху глабалізацыі эканамічная дзейнасць не можа абмінаць бескарыслівасць, якая пашырае i ажыўляе салідарнасць, а таксама адказнасць за справядлівасць i агульнае дабро ў сваіх розных суб’ектах i актыўных удзельніках. Канчаткова маецца на ўвазе пэўная канкрэтная i глыбокая форма эканамічнай дэмакратыі. Салідарнасць – гэта найперш тое, што ўсе адказваюць за ўсіх93 , таму нельга суадносіць яе толькі з дзяржавай. Калі ўчора можна было казаць, што спачатку трэба імкнуцца да справядлівасці i што бескарыслівасць з’явіцца пазней як дапаўненне, сёння трэба сказаць, што без яе нельга рэалізаваць справядлівасці. Таму неабходны рынак, на якім свабодным чынам пры аднолькавых магчымасцях могуць весці дзейнасць прадпрыемствы, якія рэалізуюць розныя інстытуцыйныя мэты. Побач з прыватным прадпрыемствам, скіраваным на прыбытак, а таксама побач з рознымі дзяржаўнымі прадпрыемствамі павінны мець магчымасць паўстаць i рэалізавацца вытворчыя арганізацыі, якія ставяць перад сабой грамадскія мэты i ўзаемную дапамогу. З іх узаемнай канфрантацыі на рынку можна чакаць пэўнага перакрыжавання прадпрымальніцкіх паводзінаў, a значыць чуйнасці да цывілізацыі эканомікі. У гэтым выпадку любоў у праўдзе азначае, што трэба надаць форму i парадак тым эканамічным ініцыятывам, якія, не адмаўляючы прыбытку, маюць намер выходзіць па-за логіку раўназначнага абмену, а таксама прыбытку як адзінай мэты.

39. Павел VI прасіў у Populorum progessio стварыць мадэль рынкавай эканомікі, здольнай ахапіць, прынамсі ў намерах, усіх людзей, a не толькі належна забяспечаных. Ён прасіў удзельнічаць у прамоцыі свету, больш гуманнага для ўсіх, свету, «дзе ўсе змогуць даваць i атрымліваць, a развіццё адных не будзе перашкаджаць развіццю іншых»94 . Такім чынам ён надаваў універсальны характар просьбам i імкненням, змешчаным у Rerum novarum, напісанай тады, калі ўпершыню, у выніку прамысловай рэвалюцыі, нарадзілася ідэя – безумоўна прагрэсіўная ў тыя часы – што грамадзянскі парадак для свайго ўтрымання патрабуе таксама пераразмеркавальнай інтэрвенцыі дзяржавы. Сёння вышэйзгаданая ідэя, акрамя таго, што закранута крызісам у выніку працэсаў адкрыцця рынкаў i грамадстваў, аказваецца недастатковай для заспакаення патрабаванняў у поўні чалавечай эканомікі. Тое, чаго сацыяльнае вучэнне Касцёла заўсёды прытрымлівалася, кіруючыся сваім бачаннем чалавека i грамадства, сёння патрабуе адмысловая дынаміка глабалізацыі.

Калі логіка рынку і логіка дзяржавы разам імкнуцца захаваць манаполію сваіх уласных абшараў кампетэнцыі, то ў далейшым у адносінах паміж грамадзянамі не хапае садідарнасці, удзелу i падтрымкі, бескарыслівага дзеяння, што з’яўляецца чымсьці іншым адносна даць, каб мець, уласцівага для логікі абмену, i даць з абавязку, уласцівага для логікі грамадскіх паводзінаў, прадыктаваных дзяржаўным законам. Пераадоленне недаразвіцця патрабуе працы не толькі над паляпшэннем трансакцый, якія абапіраюцца на абмене, не толькі над перамяшчэннем апякунчых структур грамадскага характару, але перадусім над паступовым прыняццем, у сусветным кантэксце, форм эканамічнай дзейнасці, якая адзначаецца бескарыслівасцю і еднасцю. Выключны біномен рынак-дзяржава знішчае сацыяльны інстынкт, а салідарныя эканамічныя формы, якія знаходзяць сваё найлепшае месца ў грамадзянскай супольнасці і не зводзяцца да яе, ствараюць сацыяльны інстынкт. Бескарыслівы рынак не існуе i не можа кіраваць законам бескарыслівых паводзінаў. Аднак і рынак, і палітыка патрабуюць асобаў, адкрытых на ўзаемны дар.

40. Сённяшнія міжнародныя эканамічныя плыні, якія адзначаюцца сур’ёзнымі дэфармацыямі i парушэннямі, патрабуюць глыбокіх зменаў таксама ў спосабе разумення прадпрыемства. Няма ўжо даўнейшых прыкладаў прадпрымальніцтва, але на гарызонце з’яўляюцца іншыя шматабяцальныя. Адной з найбольшых небяспек з’яўляецца несумненна тое, што прадпрыемства прыносіць прыбытак амаль выключна інвестару, i такім чынам траціць свой грамадскі характар. З прычыны павелічэння памеру i патрэбы штораз большых капіталаў, штораз менш ёсць прадпрыемстваў, якімі пастаянна кіруе адзін дырэктар, які адчувае сябе адказным на больш доўгі, a не на короткі час за жыццё і вынікі прадпрыемства, i штораз менш з гэтых прадпрыемстваў залежыць толькі ад адной тэрыторыі. Больш за тое, г. зв. дэлакалізацыя вытворчасці можа аслабіць у прадпрымальніка пачуццё адказнасці за людзей, якія прыносяць даходы (за працаўнікоў, пастаўшчыкоў, спажыўцоў), а таксама за прыроднае асяроддзе i больш шырокую суседнюю супольнасць дзеля карысці акцыянераў, не звязаных са спецыфічнай прасторай, a таму маючых надзвычайную мабільнасць. Сёння міжнародны рынак капіталаў прапануе вялікую свабоду дзеяння. Аднак праўдай ёсць і тое, што пашыраецца разуменне неабходнасці большай грамадскай адказнасці прадпрыемства. Нават калі этычныя падставы, якія кіруюць сёння спрэчкай наконт грамадскай адказнасці прадпрыемства, не ўсе можна прыняць з перспектывы сацыяльнага вучэння Касцёла, штораз больш распаўсюджваецца перакананне, што кіраванне прадпрыемствам не можа ўлічваць толькі інтарэсы яго ўладальнікаў, але павінна таксама клапаціцца пра ўсе іншыя катэгорыі суб’ектаў, якія робяць уклад у жыццё прадпрыемства: працаўнікоў, кліентаў, пастаўшчыкоў розных элементаў вытворчасці i супольнасць, з якой яно звязана. У апошнія гады заўважаецца рост касмапалітычнага класу мэнэджэраў, якія часта задавольваюць толькі патрабаванні акцыянераў, якімі ў асноўным з’яўляюцца ананімныя фундацыі, якія фактычна ўстанаўліваюць іх заробак. Шмат, аднак, сёння таксама мэнэджэраў, якія дзякуючы дальнабачнаму аналізаванню штораз больш разумеюць глыбокую сувязь свайго прадпрыемства з тэрыторыяй або з тэрыторыямі, на якіх яно дзейнічае. Павел VI заахвочваў да сур’ёзнай ацэнкі шкодаў, якія можа прычыніць свайму народу трансферт за мяжу капіталаў для выключна ўласнай выгады95 . Ян Павел II перасцерагаў, што інвестыцыі заўсёды маюць маральнае значэнне, a не толькі эканамічнае96 . Трэба сцвердзіць, што ўсё гэта сёння таксама мае важнасць, нягледзячы на тое, што рынак капітала стаў вельмі ліберальным, a сучасны тэхналагічны менталітэт можа схіляць да думкі, што інвестыцыі з’яўляюцца выключна тэхнічным фактам, a не чалавечым і этычнам. Нельга аспрэчыць тое, што пэўны капітал можа прынесці дабро, калі інвестуецца больш за мяжой, чым на радзіме. Аднак трэба ўратаваць сувязі справядлівасці, улічваючы шлях узнікнення гэтага капіталу, а таксама шкоду для асобаў, якую прынясе недахоп яго інвестыцый у месцы, дзё ён быў створаны97 . Трэба пазбягаць сітуацыі, у якой матыў змяшчэння фінансавых рэсурсаў быў бы спекулятыўным i падлягаў спакусе здабыць прыбытак за кароткі час, a не быў бы скіраваны таксама на падтрыманне прадпрыемства на даўжэйшую перспектыву, на яго служэнне рэальнай эканоміцы, a ўвага не была б скіравана на належную і адпаведную прамоцыю эканамічных ініцыятыў таксама ў краінах, якія патрабуюць развіцця. Няма нават падстаў аспрэчваць, што дэлакалізацыя, звязаная з інвестыцыямі i фармацыяй, можа прынесці карысць для насельніцтва краіны, якая яе прымае. Праца і тэхнічныя веды паўсюдна неабходны. Аднак не з’яўляецца годнай дэлакалізацыя толькі для таго, каб цешыцца адмысловымі карыснымі ўмовамі, або – што найгорш – каб мець прыбытак без сапраўднага укладу ў мясцовую супольнасць дзеля ўзнікнення моцнай вытворчай і грамадскай сістэмы, якая з’яўляецца неад’емным элементам трывалага развіцця.

41. У кантэксце сказанага, карысна заўважыць, што прадпрымальніцтва мае i заўсёды павіна мець шматбаковае значэнне. Трываючая перавага біномена рынак-дзяржава прызвычаіў нас, з аднаго боку, думаць выключна пра прыватнага прадпрымальніка капіталістычнага тыпу, a з другога – пра дзяржаўнага дырэктара. На самой справе трэба выразна разумець прадпрымальніцтва. Гэта вынікае з серыі метаэканамічных матывацый. Прадпрымальніцтва, перш чым набудзе прафесійнае значэнне, мае чалавечае значэнне98 . Яно заключана ў кожнай працы, зразуметай як «actus personae»99 , таму слушна даваць кожнаму працаўніку магчымасць зрабіць свой уклад, каб ён «меў пачуццё, што працуе „на сваім”»100 . Не выпадкова Павел VI навучаў, што «кожны працаўнік пэўным чынам стварае»101 . Менавіта для таго, каб адказаць на патрэбы i на годнасць таго, хто працуе, а таксама на патрэбы грамадства, існуюць розныя віды прадпрыемстваў, якія пераўзыходзяць звычайнае адрозненне паміж «прыватным» і «дзяржаўным». Кожнае з іх патрабуе i выражае адмысловую прадпрымальніцкую здольнасць. Каб ажыццявіць эканоміку, якая ў бліжэйшым будучым зможа служыць агульнаму нацыянальнаму і сусветнаму дабру, трэба ўлічваць гэта пашыранае значэнне прадпрымальніцтва. Такое шырэйшае паняцце спрыяе абмену i ўзаемнай фармацыі паміж рознымі тыпамі прадпрымальніцтва з пераказваннем кампетэнцыі ад свету non profit свету profit i наадварот, ад свету грамадскага свету, уласціваму грамадзянскай супольнасці, ад свету развітай эканомікі свету краін, якія знаходзяцца на шляху развіцця.

«Палітычная ўлада» таксама мае разнастайнае значэнне, пра што нельга забываць, імкнучыся да рэалізацыі новага эканамічна-вытворчага, грамадска-адказнага ладу паводле меры чалавека. Як плануецца весці дыферэнцыраванае прадпрымальніцтва на сусветным узроўні, так павінна прапагандавацца палітычная ўлада, размеркаваная i актыўная на розных узроўнях. Інтэграваная эканоміка нашых дзён не выключае ролі дзяржаў, а наадварот заахвочвае ўлады да больш глыбокага ўзаемнага супрацоўніцтва. Слушнасць, што вынікае з мудрасці i разважлівасці, падказвае не абвяшчаць занадта рана канец ролі дзяржавы. Адносна вырашэння сённяшняга крызісу роля дзяржавы, здаецца, ўзрастае, вяртаючы многія свае кампетэнцыі. Існуюць таксама народы, у якіх будаванне або адбудоўванне дзяржавы надалей з’яўляецца ключавым элементам іх развіцця. Міжнародная дапамога ў межах плану салідарнасці, які мае на мэце вырашэнне сучасных эканамічных праблем, павінна больш падтрымліваць кансалідацыю канстытуцыйных, юрыдычных  i адміністрацыйных сістэм у краінах, якія не маюць яшчэ гэтых дабротаў. Побач з эканамічнай дапамогай павінна быць ахвяраваная дапамога дзеля ўмацавання гарантыі дзяржаўнай законнасці, эфектыўнай сістэмы грамадскага парадку i пэнітэнцыярнай сістэмы пры захаванні чалавечых правоў і сапраўды дэмакратычных інстытуцый. Не абавязкова, каб дзяржава ўсюды мела тыя самыя характэрныя рысы: падтрымцы слабых канстытуцыйных сістэм з мэтаю іх умацавання можа вельмі добра спадарожнічаць развіццё – разам з дзяржавай – іншых суб’ектаў палітычнага, культурнага, грамадскага, тэрытарыяльнага або рэлігійнага характару. Выразна акрэсленая палітычная ўлада на мясцовым, нацыяльным i міжнародным узроўні з’яўляецца між іншым галоўным шляхам, які вядзе да таго, каб надаць кірунак эканамічнай глабалізацыі. Гэта таксама спосаб пазбегнуць таго, каб яна фактычна падрывала падставы дэмакратыі.

42. Часам заўважаецца фаталістычнае стаўленне да глабалізацыі, як бы актуальныя працэсы былі вынікам дзеяння ананімных безасабовых сілаў і незалежных ад чалавечай волі структур102 . У сувязі з гэтым варта нагадаць, што глабалізацыю трэба разумець як грамадска-эканамічны працэс, але гэта не адзінае яе вымярэнне. У глыбіні ўсё больш выразна заўважальнага працэсу маем чалавечую рэчаіснасць, якая штораз больш яднаецца праз ўзаемадзеянне. Ствараюць яе асобы і народы, для якіх гэты працэс павінен быць карысным i весці да развіцця103 дзякуючы адказнасці, прынятай кожнай асобай і асяродкамі. Пераходжанне межаў – гэта не толькі матэрыяльны факт, але таксама культурны паводле прычын і вынікаў. Калі разумеем глабалізацыю дэтэрмінавана, губляем крытэрыі яе ацэнкі i надання ёй кірунку. Гэта чалавечая рэчаіснасць, таму яна можа мець шмат розных культурных арыентацый, якія трэба распазнаваць. Праўда глабалізацыі як працэсу i яе фундаментальныя этычныя крытэрыі выводзяцца з еднасці чалавечай сям’і i яе развіцця ў сферы дабра. Таму трэба няспынна садзейнічаць таму, каб падтрымліваць персаналістычны i супольнасны культурны накірунак працэсу планетарнай інтэграцыі, адкрытага на трансцэндэнтнасць.

Акрамя некаторых сваіх структурных рысаў, якія не трэба аспрэчваць, але таксама і абсалютызаваць, «глабалізацыя, a priori, не з’яўляецца ні добрай, ні дрэннай. Яна будзе тым, што зробяць з яе асобы»104 . Мы не павінны стаць яе ахвярамі, але яе пратаганістамі, паступаючы разумна, кіруючыся любоўю i праўдай. Яе сляпое аспрэчванне азначала б памылковае стаўленне, прадузятасць, ігнараванне працэсу, які мае таксама станоўчыя аспекты, што прынесла б небяспеку страты вялікай нагоды карыстацца многімі прапанаванымі ёй магчымасцямі развіцця. Працэсы глабалізацыі, адпаведна зразуметыя i кіраваныя, даюць магчымасць вялікага пераразмеркавання багаццяў на планетарным узроўні, чаго раней ніколі не здаралася; калі, аднак, імі будуць дрэнна распараджацца, яны могуць прычыніцца да ўзрастання беднасці i няроўнасці, a таксама стаць прычынай крызісу ва ўсім свеце. Трэба выправіць іх часам сур’ёзныя парушэнні, якія ствараюць новыя падзелы паміж народамі i ў саміх народах, а таксама зрабіць, каб пераразмеркаванне багаццяў не адбывалася адначасова з пераразмеркаваннем беднасці ці нават з яе паглыбленнем, чаго мы маглі б баяцца з-за неадпаведнага кіравання дадзенай сітуацыяй. На працягу доўгага часу думалі, што бедныя народы павінны застацца на ўзроўні дасягнутай стадыі развіцця і задавольвацца філантропіяй развітых народаў. Супраць гэтага менталітэту выступіў Павел VI у Populorum progressio. Матэрыяльныя магчымасці, якія сёння можна выкарыстаць, каб дазволіць гэтым народам выйсці з галечы, патэнцыяльна большыя чым калі-небудзь, але ў большасці скарысталі з іх самі народы развітых краін, якія маглі выкарыстаць працэс лібералізацыі перамяшчэння капіталу i працы. Таму пашырэнне сферы дабрабыту на міжнародным узроўні не павінна стрымлівацца эгаістычнымі, пратэкцыйнымі або прадыктаванымі асабістымі інтарэсамі праектамі. Сапраўды, удзел новых краін або тых, якія знаходзяцца на шляху развіцця, дазваляе сёння лепш кіраваць у сітуацыі крызісу. Змены, уласцівыя працэсу глабалізацыі, ствараюць вялікія цяжкасці i небяспекі, якія можна перамагчы толькі, калі зразумеем гэтую антрапалагічную i этычную душу, якая з глыбіні кіруе глабалізацыяй у бок салідарнай гуманізацыі. На жаль, гэтая душа часта абумоўлена і падаўлена этычна-культурнымі перспектывамі індывідуалістычнага і ўтылітарнага характару. Глабалізацыя – гэта шматгранная і полівалентная з’ява, i трэба разумець яе ў разнастайнасці i адзінстве ўсіх яе вымярэнняў, уключна з тэалагічным. Гэта дазволіць перажываць i накіроўваць глабалізацыю чалавецтва ў духу рэляцыі, еднасці i ўзаемнага дзялення.

Пры выкарыстанні матэрыялаў сайта спасылка на Catholic.By абавязкова.