РАЗДЗЕЛ I

ПАСЛАННЕ POPULORUM PROGRESSIO

10. Паўторнае прачытанне Populorum progressio, пасля больш сарака гадоў з моманту яе выдання, заахвочвае да захавання вернасці яе пасланню любові i праўды, разважаючы пра іх у кантэксце адмысловага навучання Паўла VI, a больш шырока ў межах традыцыі сацыяльнага вучэння Касцёла. Трэба затым ацаніць розныя паняцці, у якіх – у адрозненні ад таго перыяду – паўстае праблема развіцця. Такім чынам, правільным пунктам погляду ёсць Традыцыя апостальскай веры13 , якая з’яўляецца старажытнай і новай спадчынай, без якой Populorum progressio была б дакументам, пазбаўленым каранёў, a пытанні развіцця зводзіліся б толькі да сацыялагічных дадзеных.

11. Выданне Populorum progressio адбылося непасрэдна пасля заканчэння Другога Ватыканскага Сабору. Сама энцыкліка ў першых параграфах адзначае сваю цесную сувязь з Саборам14 . Са свайго боку, праз дваццаць гадоў Ян Павел II падкрэсліваў у Sollicitudo rei socialis15 плённую сувязь той энцыклікі з Саборам, a асабліва з Пастырскай канстытуцыяй Gaudium et spes. Я таксама хачу нагадаць тут важную ролю Другога Ватыканскага Сабору для энцыклікі Яна Паўла II і для наступнага сацыяльнага навучання Найвышэйшых Пантыфікаў. Сабор паглыбіў тое, што спрадвеку належыць праўдзе веры, г.зн. што Касцёл, служачы Богу, трывае ў служэнні свету ў катэгорыях любові i праўды. З гэтага меркавання зыходзіў Павел VI, перадаючы нам дзве вялікія праўды. Першая з іх – гэта тое, што Касцёл ва ўсёй сваёй сутнасці і дзеянні, калі абвяшчае, цэлебруе i дзейнічае ў любові, мае на мэце прамоцыю інтэгральнага развіцця чалавека. Касцёл, калі можа карыстацца свабодай, выконвае публічную ролю, якая не абмяжоўваецца яго апякунчай або адукацыйнай дзейнасцю, але выяўляе сваю энэргію ў служэнні прамоцыі чалавека i паўсюднага братэрства. У многіх выпадках гэтай свабодзе перашкаджаюць забароны i пераслед, а таксама яе абмежаванне, калі публічная прысутнасць Касцёла зводзіцца толькі да яго дабрачыннай дзейнасці. Другой праўдай з’яўляецца тое, што сапраўднае развіццё чалавека датычыць усёй яго асобы ва ўсіх яе вымярэннях16 . Без перспектывы вечнага жыцця чалавечы прагрэс у гэтым свеце пазбаўлены дыхання. Замкнёны ў межах гісторыі ён падвержаны небяспецы, што будзе зведзены толькі да таго, каб штораз больш мець. Так чалавецтва губляе адвагу з гатоўнасцю прыняць найвышэйшыя даброты, вялікія i бескарыслівыя ініцыятывы, што вынікаюць з паўсюднай любові. Чалавек не развіваецца дзякуючы сваім сілам, нельга таксама яму проста звонку перадаць развіццё. На працягу гісторыі часта лічылі, што дастаткова стварыць інстытуцыі, якія б гарантавалі чалавецтву захаванне права на развіццё. На жаль, дарэмна спадзяваліся на гэтыя інстытуцыі, якія быццам бы маглі аўтаматычна дасягнуць доўгачаканай мэты. На самай справе інстытуцый недастаткова, бо інтэгральнае чалавечае развіццё з’яўляецца перадусім пакліканнем, a таму звязана са свабодным і салідарным прыняццем усімі адказнасці. Больш за тое, такое развіццё патрабуе трансцэндэнтнага бачання сям’і, патрабуе Бога: без Яго развіццё або аспрэчваецца, або даручаецца толькі ў рукі чалавека, які ганарліва думае пра самазбаўленне i, нарэшце, прапагандуе развіццё, пазбаўленае чалавечнасці. З другога боку, толькі сустрэча з Богам дазваляе не «бачыць у іншым чалавеку толькі іншага»17 , але дазваляе распазнаць у ім Божы вобраз і так дайсці да праўдзівага адкрыцця іншага чалавека i да сталай любові, якая «ператвараецца ў клопат і служэнне іншаму чалавеку»18 .

12. Сувязь Populorum progressio з Другім Ватыканскім Саборам не з’яўляецца цэзурай паміж сацыяльным вучэннем Паўла VI і навучаннем папярэдніх Пантыфікаў, бо Сабор паглыбляе гэтае навучанне на працягу жыцця Касцёла19 . У гэтым сэнсе не дапамагаюць у выясненні пэўныя абстрактныя падзелы ў межах сацыяльнага вучэння Касцёла, якія прыпісваюць папскаму сацыяльнаму навучанню чужыя яму катэгорыі. Няма дзвюх адрозных паміж сабою тыпалогій сацыяльнага вучэння, дасаборнага i паслясаборнага, але ёсць адно вучэнне, цэласнае i адначасова заўсёды новае20 . Таму слушна падкрэсліваецца асаблівы характар адной і другой энцыклікі, навучання таго ці іншага Пантыфіка, аднак нельга забываць пра адзінства ўсяго дактрынальнага корпуса21 . Адзінства не азначае замкнёнасці ў нейкай сістэме, але пераважна дынамічную вернасць атрыманаму святлу. Новыя праблемы, якія няспынна ўзнікаюць, сацыяльнае вучэнне Касцёла разглядае ў нязменным святле22 . Гэта ахоўвае як пастаянны, так i гістарычны характар гэтай дактрынальнай «спадчыны»23 , якая са сваімі адмысловымі рысамі ўтварае частку заўсёды жывой Традыцыі Касцёла24 . Сацыяльнае вучэнне пабудавана на фундаменце, пераказаным Апосталамі Айцам Касцёла, a затым прынятым i паглыбленым вялікімі хрысціянскімі Доктарамі. Канчаткова гэтае вучэнне скіравана да новага Чалавека, да апошняга Адама, жыватворнага духа (пар. 1 Кар 15, 45), які з’яўляецца падставай любові, што «ніколі не мінае» (1 Кар 13, 8). Сведчаць аб ёй святыя i ўсе, хто аддаў жыццё за Хрыста Збаўцу дзеля справядлівасці i спакою. У ёй выяўляецца прароцкае заданне Пантыфікаў па-апостальску кіраваць Хрыстовым Касцёлам i распазнаваць новыя патрабаванні евангелізацыі. З гэтых прычын энцыкліка Populorum progressio уліваецца ў вялікую плынь Традыцыі, здольнай прамовіць сёння таксама да нас.

13. Акрамя сваёй важнай сувязі з усім сацыяльным вучэннем Касцёла энцыкліка Populorum progressio цесна з’яднана з усім навучаннем Паўла VI, асабліва сацыяльным. Канешне, яго навучанне мела вялікае значэнне: ён пацвердзіў неад’емную ролю Евангелля ў будаванні грамадства на прынцыпах свабоды i справядлівасці, у ідэальнай i гістарычнай перспектыве цывілізацыі, ажыўленай любоўю. Павел VI выразна зразумеў, што сацыяльнае пытанне стала сусветным пытаннем25 , i ўхапіў узаемную сувязь паміж імкненнем да з’яднання чалавецтва i хрысціянскім ідэалам адзінай сям’і народаў, салідарнай у супольным братэрстве. У зразуметым па-чалавечы i па-хрысціянску развіцці ён акрэсліў сэрца хрысціянскага сацыяльнага паслання i прапанаваў хрысціянскую любоў як асноўную сілу развіцця. Павел VI, кіруючыся жаданнем паказаць сучаснаму чалавеку ва ўсёй паўнаце любоў Хрыста, адважна выходзіў насустрач сацыяльным пытанням, не паддаючыся культурным абмежаванням свайго часу.

14. Затым у апостальскім лісце Octogesima adveniens 1971 г. Павел VI узняў тэму сэнсу палітыкі, а таксама небяспечнасць утапічных i ідэалагічных поглядаў, якія прадвырашаюць яе этычную і чалавечую каштоўнасць. Маюцца на ўвазе аргументы, непасрэдна звязаныя з развіццём. На жаль, негатыўныя ідэалогіі надалей памнажаюцца. Павел VI ужо асцерагаў перад тэхнакратычнай ідэалогіяй26 , асабліва моцнай сёння, усведамляючы вялікую небяспеку даручэння ўсяго працэсу развіцця толькі тэхніцы, бо ў выніку гэтага ён застаўся б без арыентацыі. Тэхніка, зразуметая сама ў сабе, двузначная. Калі, з аднаго боку, сёння ёсць людзі, якія выказваюцца за поўнае даручэнне ёй згаданага працэсу, з другога боку, мы з’яўляемся сведкамі паўстання ідэалогій, якія адмаўляюць in toto карысць развіцця, якое радыкальна лічыцца нечалавечым i вядзе толькі да дэградацыі. Такім чынам прыходзім да асуджэння не толькі памылковага i несправядлівага спосабу, якім людзі часам надаюць кірунак развіццю, але таксама саміх навуковых адкрыццяў, якія – пры добрым выкарыстанні – ствараюць для ўсіх магчымасць росту. Ідэя свету без развіцця выражае недавер да чалавека і да Бога. Таму сур’ёзнай памылкай з’яўляецца пагарда чалавечымі здольнасцямі ў кантраляванні няправільнага развіцця або нават ігнараванне той праўды, што чалавек па сваёй сутнасці скіраваны да таго, каб «быць больш». Ідэалагічная абсалютызацыя тэхнічнага развіцця або распаўсюджванне з прыхільнасцю утопіі чалавецтва, якое вяртаецца да першаснага стану прыроды, – гэта два супрацьлеглыя спосабы аддзялення развіцця ад яго маральнай ацэнкі, a значыць ад нашай адказнасці.

15. Два іншыя дакументы Паўла VI, не звязаныя цесна з сацыяльным вучэннем – энцыкліка Humanae vitae ад 25 ліпеня 1968 года, а таксама апостальская адгартацыя Evangelii nuntiandi ад 8 снежня 1975 года – вельмі важныя для поўнага прадстаўлення чалавечага сэнсу развіцця, прапанаванага Касцёлам. Таму пажаданым з’яўляецца вывучэнне таксама гэтых тэкстаў у суаднясенні з Populorum progressio.

Энцыкліка Humanae vitae падкрэслівае адначасова яднальнае і пракрэацыйнае значэнне сэксуальнасці, ставячы такім чынам за аснову грамадства сужэнскую пару, мужчыну і жанчыну, якія ўзаемна прымаюць сябе ў сваёй непаўторнасці i камплементарнасці; a значыць пару, адкрытую на жыццё27 . Не маецца на ўвазе выключна індывідуальная маральнасць: Humanae vitae указвае на моцную сувязь паміж этыкай жыцця i грамадскай этыкай, распачынаючы тэму настаўніцтва, якая паступова замацавалася ў форме розных дакументаў, а ў апошні час – у энцыкліцы Evangelium vitae Яна Паўла II28 . Касцёл настойліва паказвае гэтую сувязь этыкі жыцця i сацыяльнай этыкі, усведамляючы, што «не можа мець важкіх асноў тое грамадства, якое (хоць і выступае за такія каштоўнасці як годнасць асобы, справядлівасць і мір) радыкальна супярэчыць самому сабе, прымаючы і дапускаючы разнастайныя формы прыніжэння і парушэння людскога жыцця, асабліва людзей слабых і адрынутых на абочыну гэтага жыцця»29 .

Са свайго боку апостальская адгартацыя Evangelii nuntiandi глыбока датычыць развіцця, бо – як пісаў Павел VI – «евангелізацыя не будзе поўнай без уліку суаднясення, якое пастаянна ўзнікае паміж Евангеллем і канкрэтным, асабістым i грамадскім, жыццём чалавека»30 . «Паміж евангелізацыяй i чалавечай прамоцыяй, г.зн. развіццём i вызваленнем, існуе глыбокая сувязь»31 : кіруючыся такім разуменнем, Павел VI выразна паказаў сувязь паміж абвяшчэннем Хрыста i прамоцыяй асобы ў грамадстве. Сведчанне аб Хрыстовай любові справамі справядлівасці, спакою i развіцця належыць евангелізацыі, бо Езус Хрыстус, які нас любіць, клапоціцца пра ўсяго чалавека. На гэтым важным навучанні абапіраецца місійны аспект32 сацыяльнага вучэння Касцёла як істотны элемент евангелізацыі33 . Сацыяльнае вучэнне Касцёла – гэта абвяшчэнне i сведчанне веры. Гэта прылада i неад’емнае месца выхавання да яе.

16. У Populorum progressio Павел VI хацеў найперш сказаць нам, што развіццё ў сваіх вытоках i ў сваёй сутнасці з’яўляецца пакліканнем: «Паводле Божага плану кожны чалавек пакліканы да развіцця, бо жыццё кожнага чалавека – гэта пакліканне»34 . Менавіта гэта дае Касцёлу паўнамоцтвы выступаць у сферы праблематыкі развіцця. Калі б яно датычыла толькі аспектаў тэхнічнага жыцця чалавека, a не сэнсу яго вандравання праз гісторыю разам са сваімі братамі i вызначэння мэты гэтай вандроўкі, Касцёл не меў бы права гаварыць пра гэта. Падобна як раней Леў XIII у Rerum novarum35 , Павел VI разумеў, што выконвае абавязак, звязаны са сваёй паслугай, разглядаючы ў святле Евангелля грамадскія пытанні свайго часу36 .

Сказаць, што развіццё з’яўляецца пакліканнем, азначае прызнаць, з аднаго боку, што крыніцай яго ёсць трансцэндэнтны заклік, а з другога, што сам па сабе ён не здольны вызначаць для сябе канчатковы сэнс. Не беспадстаўна слова «пакліканне» з’яўляецца ў іншым фрагменце энцыклікі, дзе знаходзім сцвярджэнне: «Сапраўдны гуманізм толькі той, які скіраваны да Абсалюту, прызнаючы пакліканне, якое дае сапраўдную ідэю чалавечага жыцця»37 . Такі погляд на развіццё ёсць сэрцам populorum progressio i матывуе ўсе разважанні Паўла VI на тэму свабоды, праўды i любові (caritas) у сферы развіцця. Ён з’яўляецца таксама падставаю, дзякуючы якой энцыкліка надалей застаецца актуальнай у наш час.

17. Пакліканне – гэта заклік, які патрабуе свабоднага i адказнага адказу. Інтэгральнае чалавечае развіццё прадугледжвае адказную свабоду асобы i народаў: ніводная структура не можа гарантаваць такога развіцця незалежна ад чалавечай адказнасці i па-над ёй. «Месіянізмы, поўныя абяцанняў, але фабрыкуючыя ілюзіі»38 , заўсёды будуюць свае прапановы на адмаўленні трансцэндэнтнага характару развіцця, будучы ўпэўненымі, што цалкам ім распараджаюцца. Гэтая фальшывая ўпэўненасць змяняецца ў слабасць, бо вядзе да падпарадкавання сабе чалавека, зведзенага да сродка, што вядзе да развіцця, а пакора таго, хто прымае пакліканне, набывае паставу сапраўднай незалежнасці, бо чыніць асобу свабоднай. Павел VI упэўнены, што перашкоды i абумоўленасці стрымліваюць развіццё, а таксама перакананы, што «кожны, незалежна ад сілаў, якія ўплываюць на яго, застаецца галоўнай прычынай свайго поспеху або няўдачы»39 . Гэтая свабода датычыць нашага развіцця і адначасова розных сітуацый адставання, якія не з’яўляюцца выпадковымі або гістарычна непазбежнымі, але залежаць ад чалавечай адказнасці. Таму «народы, якія галадаюць, узносяць сёння трагічны голас у бок народаў, якія тонуць у багацці»40 . Гэта таксама пакліканне, заклік да супольнай адказнасці, скіраваны свабоднымі людзьмі да людзей свабодных. Павел VI жыва ўсведамляў важную ролю эканамічных структур і інстытуцый, але таксама выразна разумеў іх сутнасць як прылады чалавечай свабоды. Толькі свабоднае развіццё можа быць інтэгральна чалавечым; толькі ў асяроддзі адказнай свабоды ён можа належна ўзрастаць.

18. Акрамя свабоды, інтэгральнае чалавечае развіццё як пакліканне патрабуе таксама шанавання яго праўды. Пакліканне да развіцця схіляе людзей да «большай дзейнасці, умення i валодання, каб праз гэта больш быць»41 . Але вось праблема: што азначае «больш быць»? Павел VI адказвае на гэта пытанне, указваючы на істотную рысу «сапраўднага развіцця»: «яно павінна быць інтэгральным, г.зн. павінна прычыняцца да развіцця кожнага чалавека i ўсяго чалавека»42 . У спаборніцтве розных поглядаў на чалавека, прапанаваных сучаснаму грамадству, яшчэ больш, чым у часы Паўла VI, адметнасцю хрысціянскага погляду з’яўляецца пацвярджэнне i абгрунтаванне безумоўнай каштоўнасці чалавечай асобы і сэнсу яе ўзрастання. Хрысціянскае пакліканне да развіцця дапамагае ў імкненні прапагандаваць усіх людзей i ўсяго чалавека. Павел VI піша: «Для нас важны чалавек, кожны чалавек, кожная група людзей i, нарэшце, усё чалавецтва»43 . Хрысціянская вера займаецца развіццём, не разлічваючы на прывілею або пазіцыю ўлады, а нават на заслугі хрысціянаў, якія жылі i жывуць сёння побач з натуральнымі абмежаваннямі44 , але разлічваючы толькі на Хрыста, з якім суадносіцца кожнае сапраўднае пакліканне да інтэгральнага чалавечага развіцця. Евангелле – фундаментальны элемент развіцця, бо ў ім Хрыстус, «у самім аб’яўленні таямніцы Айца і Яго любові поўнасцю паказвае чалавека самому чалавеку»45 . Касцёл, навучаны сваім Панам, даследуе знакі часу, інтэрпрэтуе іх i ахвяруе свету «тое, што яму аднаму ўласціва, a менавіта: універсальны погляд на чалавека i на ўсё чалавецтва»46 . Менавіта таму, што Бог кажа чалавеку найбольшае «так»47 , чалавек павінен адкрыцца на Божае пакліканне, каб рэалізаваць сваё развіццё. Праўда развіцця трывае ў яго інтэгральнасці: калі не ахоплівае ўсяго чалавека i кожнага чалавека, развіццё не з’яўляецца сапраўдным. Гэтае цэнтральнае пасланне Populorum progressio актуальнае сёння i заўсёды. Інтэгральнае чалавечае развіццё ў натуральнай сферы, адказ на пакліканне Бога Стварыцеля48 патрабуе ўласнай рэалізацыі ў «трансцэндэнтным гуманізме, які дае [чалавеку] найбольшую паўнату жыцця; гэта найвышэйшая мэта асабістага развіцця»49 . Таму хрысціянскае пакліканне да такога развіцця датычыць як прыроднага, так i звышпрыроднага характару; «калі Бог ставіцца на дальні план, нашая здольнасць разпазнаваць натуральны парадак, мэту i „дабро” пачынае змяншацца»50 .

19. І, нарэшце, погляд на развіццё як на пакліканне прадугледжвае ў ім галоўную ролю любові. Павел VI у энцыкліцы Populorum progressio заўважае, што прычыны адставання ў развіцці не з’яўляюцца ў першую чаргу матэрыяльнымі. Ён заахвочваў шукаць іх у іншых вымярэннях чалавека. Найперш у волі, якая часта занядбоўвае абавязкі салідарнасці. Па другое, у мысленні, якое не заўсёды можа добра кіраваць жаданнямі. Таму ў імкненні да развіцця неабходны «людзі, здольныя да глыбокіх разважанняў, якія шукаюць новага гуманізму, дзякуючы якому сучасны чалавек мог бы адшукаць самога сябе»51 . Але гэта не ўсё. Адставанне ў развіцці мае яшчэ больш важную прычыну, чым недахопы ў мысленні: гэта «недахоп братэрства паміж людзьмі i паміж народамі»52 . Ці людзі ўласнымі сіламі могуць дасягнуць гэтага братэрства? Грамадства, якое штораз больш глабалізуецца, збліжае нас, аднак не робіць братамі. Розум сам па сабе можа ўсвядоміць роўнасць паміж людзьмі i наладзіць грамадзянскае суіснаванне паміж імі, аднак не здольны ўстанавіць братэрства. Яно мае пачатак у трансцэндэнтным пакліканні Бога Айца, які першым палюбіў нас, навучаючы нас праз свайго Сына таму, чым з’яўляецца братняя любоў. Павел VI, прадстаўляючы розныя ўзроўні працэсу развіцця чалавека і падкрэсліваючы веру, ставіў на вяршыні «еднасць усіх у любові Хрыста, які нас заклікае, каб мы як сыны ўдзельнічалі ў жыцці жывога Бога, Айца ўсіх людзей»53 .

20. Вышэйзгаданыя перспектывы, указаныя Populorum progressio, застаюцца асноўнымі для больш шырокага погляду i накіравання нашага ўдзелу на карысць развіцця народаў. Акрамя гэтага Populorum progressio шматразова падкрэслівае пільную патрэбу рэформ54 i заклікае, каб перад абліччам сур’ёзных праблем несправядлівасці ў развіцці народаў дзейнічаць мужна i безадкладна. Гэтая руплівасць вынікае таксама з любові ў праўдзе. Гэта любоў Хрыста ахоплівае нас: «Сaritas Christi urget nos» (2 Кар 5, 14). Ахопліванне ўпісана не толькі ў рэчы, не вынікае толькі з прыспешвання падзей i праблем, але таксама з самой мэты: ажыццяўлення сапраўднага братэрства. Значэнне гэтай мэты патрабуе ад нас адкрытасці, каб зразумець яе дарэшты, i канкрэтнай мабілізацыі «сэрца», каб пакіраваць актуальнымі эканамічнымі і грамадскімі працэсамі для атрымання цалкам чалавечых вынікаў.

Пры выкарыстанні матэрыялаў сайта спасылка на Catholic.By абавязкова.